Fotograficzny skarb Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej

Imponujący dorobek fotograficzny Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej zajmuje w Muzeum Fotografii miejsce szczególne przynajmniej z kilku powodów. Jest to jedna z najliczniejszych kolekcji w zbiorach MuFo, składająca się z kilku tysięcy klisz negatywowych, diapozytywów i stereoskopów oraz pozytywów papierowych zgromadzonych w albumach i kilkudziesięciu pudełkach po materiałach fotograficznych oraz sprzęt i akcesoria fotograficzne, z których korzystała fotografka. Nie mniej ciekawe są okoliczności, w jakich ogromne archiwum fotograficzne nieznanej fotografki ujrzało światło dzienne. Zostało odkryte przypadkowo, w 2008 roku, podczas porządkowania strychu przez Krystynę Bączkowską-Cynke, młodszą córkę Klementyny. Spuścizna fotograficzna, ukryta podczas II wojny światowej w drewnianych skrzyniach i zapomniana przez przeszło siedem dekad, w 2011 roku została ofiarowana Muzeum Fotografii w Krakowie w przez spadkobierców fotografki, a następnie uporządkowana pod względem tematycznym, poddana drobiazgowym działaniom konserwatorskim, skatalogowana i zdigitalizowana. Wyjątkowa kolekcja w zbiorach MuFo, na którą złożyło się blisko dwa tysiące obiektów oraz sprzęt fotograficzny Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej, określa się dziś mianem „skarbu z Limanowej”.

*

Klementyna Zubrzycka urodziła się 22 maja 1887 roku na galicyjskiej prowincji, w malowniczo położonej górskiej kotlinie Beskidu Wyspowego, jako drugie z czworga dzieci burmistrza Limanowej – Waleriana Wieniawy Zubrzyckiego i Franciszki Gabrieli Müllerówny. Szkołę powszechną ukończyła w Limanowej, gimnazjum sióstr urszulanek w Tarnowie, natomiast maturę zdała w 1907 roku w Jaśle. Fotografią zafascynowała się już  jako nastolatka. Pierwszy aparat fotograficzny Brownie No2, wyprodukowany przez amerykańską firmę Eastman Kodak, dostała od rodziców jeszcze w gimnazjum, w 1905 roku. Była to kamera na błonę zwojową o konstrukcji skrzynkowej, idealna dla fotoamatorów i wyjątkowo prosta w obsłudze, reklamowana przez producenta hasłem: „Ty naciskasz guzik, my robimy resztę”. Aparat fotograficzny szybko stał się dla młodej Klementyny nieodłącznym elementem codziennego życia. Fotografowała bliskich, z upodobaniem uwieczniając chętnie pozujące jej młodsze siostry i organizując im stylizowane sesje fotograficzne.

Wybór studiów był dla niej oczywisty – kontynuowała wielopokoleniowe rodzinne tradycje farmaceutyczne jako prawnuczka (ze strony matki) Ludwika Müllera, założyciela pierwszej apteki w Limanowej i wnuczka Antoniego Müllera, który aptekę przekazał następnie swojemu zięciowi, Walerianowi Zubrzyckiemu. W 1910 roku Klementyna, razem z młodszą siostrą Wiktorią, ukończyły studia na Wydziale Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie jako jedne z pierwszych absolwentek na tym wydziale. W 1914 roku, kiedy do Limanowej zbliżały się wojska rosyjskie, Zubrzyccy schronili się u rodziny w austriackim Grazu, powierzając zarządzanie apteką młodemu magistrowi farmacji Zdzisławowi Bączkowskiemu. Po powrocie, w lipcu 1915 roku, między Klementyną i młodym aptekarzem zaczęło rodzić się uczucie. W 1919 roku Klementyna przejęła po ojcu zarządzanie apteką, rok później Zdzisław Bączkowski został jej mężem. Wkrótce urodziły im się córki Krystyna i Janina, które z czasem również poszły w zawodowe ślady rodziców.

Fotografia z czasem przekształciła się w pasję.  Klementyna, jako posiadaczka pierwszego aparatu fotograficznego w Limanowej,  mimowolnie stała się dokumentalistką życia niewielkiego miasteczka. Realizowała okolicznościowe sesje związane z ważnymi uroczystościami w Limanowej, dokumentowała okoliczne plenery i portretowała mieszkańców, aranżując fotograficzne atelier na bramie wjazdowej rodzinnej posesji. Pasjonował ją techniczny proces wywoływania zdjęć, zaczęła też posługiwać się bardziej skomplikowanym w obsłudze aparatem do zdjęć stereoskopowych Le Glyphoscope projektu Julesa Richarda. Dzięki studiom farmaceutycznym i praktyce aptecznej połączyła pasję z wyuczonym zawodem, samodzielnie przygotowując odczynniki chemiczne i eksperymentując w domowej ciemni. Wykonywała zdjęcia na własny użytek, ale fotografię traktowała bardzo poważnie.

Międzywojnie było dobrym okresem dla rodziny Bączkowskich. „Apteka mgr Klementyny Bączkowskiej” przynosiła zyski, planowano otwarcie drugiego punktu przy południowej pierzei limanowskiego rynku. Zdzisław, podobnie jak ojciec Klementyny, aktywnie angażował się w rozwój Limanowej, a jako członek Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego aktywnie wspierał rozwój turystyki w regionie, prowadząc na tyłach apteki punkt informacji turystycznej. Wspólna pasja Bączkowskich owocowała licznymi podróżami po Europie, m.in. do Francji, Włoch, Austrii, na Podole i Bałkany. Efektem tych podróży były publiczne pokazy fotograficzne, a później również filmowe, dla znajomych i przyjaciół. Aby uatrakcyjnić prezentacje, Klementyna wykonywała również kopie klasycznych fotografii innych autorów. W jej zbiorze zachowały się m.in. orientalne motywy architektoniczne i XIX-wieczna fotografia japońska. Momentem granicznym w jej życiu był wybuch II wojny światowej, który zbiegł się z nagłą śmiercią Zdzisława, w październiku 1939 roku. Cały swój dorobek fotograficzny zamknęła wówczas w drewnianych skrzyniach na strychu rodzinnego domu. Do fotografowania już nigdy nie wróciła.

Podczas niemieckiej okupacji, Klementyna Zubrzycka-Bączkowska intensywnie zaangażowała się w działalność konspiracyjną w ruchu oporu, wspierając akcję dozbrajania Wojska Polskiego. Prowadzona przez nią apteka była wówczas jedyną działającą w Limanowej placówką służby zdrowia, zaopatrując w leki uciekinierów wojennych i oddziały partyzanckie stacjonujące w Gorcach i Beskidzie Wyspowym. W przyległym do apteki mieszkaniu organizowała, z pomocą zaprzyjaźnionych profesorów uniwersyteckich, tajne lekcje dla młodzieży z programem szkoły średniej. Po wojnie, w 1951 roku, apteka mgr Bączkowskiej została upaństwowiona. Kierowanie placówką objęła jej córka Janina. Sama Klementyna pracowała w rodzinnej aptece przez równo pół wieku, aż do emerytury, na którą przeszła w 1960 roku. Zmarła 8 lat później, 29 grudnia 1968 roku. Spoczęła w rodzinnym grobowcu na cmentarzu parafialnym w Limanowej.

*

Dorobek fotograficzny Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej, urodzonej niespełna 50 lat po ogłoszeniu wynalazku fotografii, wzbogaca perspektywę spojrzenia na zjawisko fotoamatorstwa w Polsce. Należała do pierwszej generacji kobiet mających równy mężczyznom dostęp do powszechnej edukacji i aktywności, wśród których na początku XX wieku fotografowanie było uznawane za uosobienie nowoczesności. Czasy, w jakich eksperymentowała z medium fotograficznym, wyznaczone były cezurą dwóch wojen światowych i towarzyszącemu im rozpadowi ówczesnego porządku politycznego, społecznego i obyczajowego. Przeszła drogę od codziennej fotografii użytkowej ku autorskiej wypowiedzi dokumentalnej i obrazowaniu bliskiemu sztuce. Zgromadzone w MuFo monumentalne archiwum jej prac to kolekcja o wyjątkowej wartości historycznej i artystycznej. Utrwalony w portretach, pejzażach i migawkach z podróży zbiór ujawnia talent fotograficzny autorki i jest unikalnym zapisem życia codziennego w Małopolsce, a jego aspekt  emancypacyjny  ujawnia wpływ fotografii amatorskiej tworzonej przez kobiety na kształtowanie nowego języka wizualnego w wolnej Polsce.

W 2013 roku w Muzeum Fotografii otwarto wystawę „Światło-czułe świadectwo. Skarb z Limanowej”, prezentującą fotograficzną twórczość Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej. Jej wyjątkową biografię przybliża również ekspozycja „Świat dawnej apteki na polsko-słowackim pograniczu” w Muzeum Regionalnym Ziemi Limanowskiej, prezentująca historię pięciopokoleniowej rodziny limanowskich farmaceutów.

Przygotowała Eliza Kubiak

Adiunkt, Dział Inwentarzy MuFo

* O wybranych fotografiach Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej ze zbiorów MuFo można posłuchać w audiodeskrypcjach powstałych w ramach projektu „Fotografie mają głos”:

https://zbiory.mufo.krakow.pl/card/mhf-27106-ii/

https://zbiory.mufo.krakow.pl/card/mhf-27145-ii/

https://zbiory.mufo.krakow.pl/card/mhf-27283-ii/

https://zbiory.mufo.krakow.pl/card/mhf-27144-ii/

https://zbiory.mufo.krakow.pl/card/mhf-28165-ii/

https://zbiory.mufo.krakow.pl/card/mhf-27616-ii/

Bibliografia:

Chadwick W., Kobiety, sztuka i społeczeństwo, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2015.

Edwards E., Antropology and Photography 1860-1920, Yale University Press 1992.

Gorczyca Ł., Mazur A., Fotoblok. Europa Środkowa w książkach fotograficznych, MCK, Kraków 2019.

Janczyk M., Święch I., Światło-czułe świadectwo. Skarb z Limanowej, Muzeum Historii Fotografii, Kraków 2013.

Kubiak E., Foto-dziennik jako kobiece archiwum pamięci. Analiza twórczości fotografki Klementyny Zubrzyckiej-Bączkowskiej, UKEN, Kraków 2022.

Mazur A., Okaleczony świat. Historie fotografii Europy Środkowej 1838- 2018, Wydawnictwo Universitas, Kraków 2019.

Ociepka S., Najważniejsze historyczne postacie związane z miastem Limanowa, Miejska Biblioteka Publiczna w Limanowej – Mikroprojekt Transgraniczne przenikanie https://oravskakniznica.sk/ebook/_PDF/pl/ociepka-pl.pdf [dostęp 30.10.2024]

Radkiewicz M., Pionierki fotografii początku XX wieku, 2. Małgorzata Radkiewicz – Pionierki fotografii początku XX wieku [dostęp 30.10.2024]

Rosenblum N., A history of women photographers, Abbeville Press Publishers, Paris London New York 1994.

Sontag S., O fotografii, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2009.