Zapisane w testamencie Rzewuskiego, czyli rzecz o nauczaniu fotografii do 1939 roku
„(…) zapisuję gminie miasta Krakowa z tym przeznaczeniem i warunkiem: Po wygaśnięciu użytkowania na domu pod numerem 27B dz.VI powyżej na przeciąg lat dziesięciu ustanowionego, w domu tym ma być urządzoną i utrzymaną szkoła fotograficzna (…). Gdyby jednak gmina miasta Krakowa uznała urządzenie szkoły fotograficznej za niepraktyczne, wtedy w tym domu albo ma być umieszczone Muzeum techniczno-przemysłowe Dr. Baranieckiego, albo ma być utworzona praktyczna szkoła dziewcząt (…) mająca na celu kształcić dziewczęta w zatrudnieniach praktycznych (rzemiosłach)”[1].
Gmina przyjęła ten zapis testamentowy Walerego Rzewuskiego 1 lutego 1890 roku. W 1899, gdy zbliżał się termin wygaśnięcia użytkowania domu przy ul. Kolejowej 27B przez rodzinę testatora, krakowski fotograf Awit Szubert (1837–1919) został – na polecenie prezydenta Józefa Friedleina (1831–1917) – poproszony o wyrażenie swojego zdania na temat utworzenia w Krakowie szkoły fotograficznej. W listownej odpowiedzi skierowanej do prezydenta Friedleina Szubert wyjawił swoje wątpliwości. Po pierwsze wątpił, by krakowska szkoła dorównała katedrom w Berlinie i Wiedniu, po drugie uważał jej utworzenie za zbyt kosztowne. Założenie szkoły wycenił bowiem na sto tysięcy złotych reńskich. Ustosunkował się także do możliwości kształcenia kobiet w zawodzie fotografa. Szubert wysunął propozycję, by dziewczęta uczyły się retuszu i kolorowania, a więc artystycznego wykończenia fotografii na kursach Adriana Baranieckiego (1828–1891). Zasugerował również zorganizowanie u Baranieckiego fakultetu nauki reprodukcyjnej zastosowanej do przemysłu: przenoszenia fotografii na kamień litograficzny, metale, jedwab, płótno czy porcelanę. Tyle podpowiedzi Awita Szuberta.
W lutym 1900 roku gmina objęła dom w użytkowanie, a 29 października zawiadomiła o zamiarze urządzenia przy Kolejowej 27B kursów praktycznych robót dla kobiet. Ostatecznie wydzielone ze szkoły św. Scholastyki fakultety działały jako szkoła rzemieślnicza im. Józefy Rzewuskiej zaledwie przez jeden dzień – 1 lutego 1901 roku. W ich programie obok nauki robót kobiecych znalazł się miniaturowy wykład z fotografii![2]. Gminie nie starczyło energii i dziesięciu lat na zorganizowanie szkoły fotograficznej w Krakowie, a jej spóźnione działania doprowadziły ostatecznie do utraty ważności zapisu testamentowego.
Podobne do Rzewuskiego pragnienia miała warszawska fotografka Jadwiga Golcz (1866–1936). Jednak jej udało się zorganizować szkołę fotograficzną! Założona przez nią i Włodzimierza Kirchnera (1875–1970) w 1907 roku placówka działała w Warszawie przy ulicy Foksal 15[3]. Szkoła uczyła praktyki i teorii fotografii oraz przygotowywała artystycznie do zawodu „walcząc z wszelką tandetą i stereotypowością w wytworach fotograficznych, obniżających smak publiczności”[4]. Idealistka Jadwiga Golcz przeznaczyła na jej działalność cały swój majątek, niestety nieudolnie zarządzana przez Kirchnera instytucja została zamknięta już po dwóch latach.
Tymczasem fotografowie skupiali się w stowarzyszeniach[5] zabiegających o zachowanie wysokiego poziomu pracy i etyki fotografów. W towarzystwach organizowano kursy dokształcające, odczyty, wykłady, wymieniano się doświadczeniami. Środowisko fotografów domagało się wprowadzenia obowiązku posiadania „dowodu uzdolnień dla przemysłu fotograficznego”, później zastąpionego przez dyplom czeladnika uzyskany po trzech latach nauki oraz tytuł mistrzowski po dalszych czterech. Dokumenty potwierdzały kwalifikacje i uprawniały do wykonywania zawodu. Pomiędzy fotografem a opiekunami ucznia zawierano umowę o naukę, w której precyzyjnie określano warunki przyjęcia oraz świadczenia bytowe na rzecz ucznia: zapewnienie wyżywienia, mieszkania, noclegu, a nawet prania bielizny. Po ukończeniu nauki mentorzy wystawiali adeptom sztuki fotograficznej świadectwa. Wciąż jednak nie tracono wiary w powstanie szkoły fotograficznej.
Coraz częściej i głośniej zabiegano o uznanie fotografii za jedną z gałęzi sztuk plastycznych. Na wskrzeszonym w 1919 roku Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, staraniem malarza Ferdynanda Ruszczyca (1870–1936) powstał Wydział Sztuk Pięknych. W jego programie obok nauczania malarstwa, rzeźby i architektury znalazły się: grafika, liternictwo, introligatorstwo oraz wykładana w zorganizowanym przez Jana Bułhaka (1876–1950) Zakładzie Fotografii Artystycznej – fotografia. Przez pierwszy rok organizowano Zakład a w kolejnym, z powodu najazdu bolszewickiego, ogłoszono przerwę w nauczaniu. Rzeczywista praca rozpoczęła się więc dopiero w 1922 roku. W Zakładzie urządzono sale do zdjęć portretowych, reprodukcji i prac przy świetle dziennym oraz dwie przestronne ciemnie i bibliotekę. Nauka trwała tu pięć godzin dziennie. Jako instruktor techniczny pracował dyplomowany mistrz fotografii Antoni Skuriat. Dostęp do Zakładu był jednak ograniczony wyłącznie do studentów Uniwersytetu Batorego w Wilnie. Efektem trzyletnich działań Zakładu było zorganizowanie w czerwcu 1925 roku wystawy około dwustu prac uczniów, absolwentów i wykładowców.
Nieco lepiej rzecz się miała we Lwowie, gdzie działały dwie placówki nauczające fotografii. Przy Katedrze Archeologii Uniwersytetu Jana Kazimierza już w roku akademickim 1921/1922 Józef Świtkowski (1876–1942) prowadził lektorat z fotografii. W kolejnych latach kierował pracownią fotograficzną z dwuletnim kursem dla początkujących, obejmującym ćwiczenia z techniki fotograficznej i dwuletnim kursem dla doświadczonych z ćwiczeniami z fotografiki. Oba kursy przygotowano w wymiarze trzech godzin tygodniowo. Trzeba przyznać, że to niewiele! Wstęp na nie mieli tylko studenci Uniwersytetu.
W 1921 roku Henrykowi Mikolaschowi (1872–1931) został powierzony Zakład Fotografii Politechniki Lwowskiej, prowadzący zajęcia dla studentów Wydziału Architektury i Wydziału Komunikacji. Po śmierci Mikolascha fotografii nauczał tu Witold Romer (1900–1967), który otworzył Instytut Fotograficzny. Kurs składał się aż z dwunastu działów! Dodatkowo zakres działania poszerzono o prace badawcze. Instytut Fotograficzny nauczał wyłącznie studentów Politechniki[6].
W roku akademickim 1925/1926 fotogrametria została zaliczona do wykładów obowiązkowych na Wydziale Mierniczym Politechniki Warszawskiej, a w innych wyższych uczelniach utworzono lektoraty fotografii.
W Krzemieńcu Stanisław Sheybal (1891–1976) – absolwent Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i Pradze – założył w 1928 roku Pracownię Fotograficzną Uczniów Liceum Krzemienieckiego. Jej celem była pomoc młodzieży szkół licealnych pragnącej kształcić się w fotografii i fotografice. Jednocześnie mogło tu uczyć się od dwudziestu pięciu do trzydziestu uczniów[7]. W Pracowni od 1937 roku nauczał mistrz Henryk Hermanowicz (1912–1992). Idealista Stanisław Sheybal przygotował obszerny, niestety niezrealizowany, projekt szkoły fotografii artystycznej.
W 1929 roku w żeńskiej Państwowej Szkole Przemysłowo-Handlowej w Warszawie przy ulicy Górnośląskiej 31 powstały, kierowane przez Mariana Zawadzkiego, dwuletnie kursy fotograficzne. Przyjmowano na nie dziewczęta, które ukończyły sześć klas gimnazjalnych. Zajęcia prowadzono w laboratorium, powiększalni i pokoju do zdjęć. Niestety brakowało podstawowego wyposażenia i sprzętu fotograficznego: aparatów, obiektywów, filtrów, a nawet płyt szklanych czy papierów. Pierwszych sześć abiturientek stanęło przed komisją egzaminacyjną 14 lutego 1931 roku. Dyplom uzyskały po zdaniu egzaminu ustnego, złożeniu prac pisemnych oraz okazaniu zdjęć w odbitkach stykowych, powiększeniach i na przezroczach. Jeszcze w tym samym miesiącu zorganizowano wystawę absolwentek[8]. Drugą edycję kursów ukończyła między innymi Eugenia Gecówna, bardziej znana jako Eugenia Trzeciakowa (1911–1983), warszawska fotografka specjalizująca się w pejzażu i zdjęciach architektury. Kursy wkrótce przekształcono w zlokalizowaną w tym samym miejscu Państwową Szkołę Fotograficzną Żeńską.
Postulowano jednocześnie wprowadzenie do szkół zawodowych fotografii jako przedmiotu nauczania i sposobu na rozwój umiejętności społecznych ucznia. Wartościowym precedensem była działalność nauczyciela chemii Józefa Pomianowskiego. Za jego sprawą w 1931 roku w Państwowej Średniej Szkole Ogrodniczej przy ulicy Wspólnej w Warszawie fotografia stała się przedmiotem wykładowym! Zajęcia prowadzono co prawda w zaimprowizowanych salach i bez odpowiednich sprzętów, ale za to z dużym entuzjazmem[9].
O potrzebie ważkości sprawy niech zaświadczy, złożony w 1934 roku w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, „Memoriał w sprawie fotografii i szkolnictwa fotograficznego”[10]. I wreszcie jest! W 1934 roku w Warszawie przy ulicy Konwiktorskiej 2, w gmachu Szkoły Przemysłu Graficznego im. Marszałka Piłsudskiego rozpoczęła działalność Państwowa Koedukacyjna Szkoła Fotograficzna. Nauczali w niej najlepsi z najlepszych: Marian Dederko (1880–1965) i Jan Neuman (1902–1941). Szkoła przyjmowała absolwentów sześcioletnich gimnazjów. Po odbyciu dwuletniego kursu teoretycznego i praktycznego, obejmującego między innymi naukę kompozycji oraz technik fotograficznych: bromu, gumy czy przetłoku, uczeń otrzymywał świadectwo i dyplom. Szkoła była dobrze zorganizowana i wyposażona, mogła poszczycić się ciemniami, pracowniami i salami wykładowymi. Jeszcze w tym samym roku na Salonie Fotografiki w Warszawie szesnaścioro jej uczniów prezentowało swoje fotogramy. Ilościową przewagę dziewcząt nad chłopcami tłumaczono tym, że Szkoła Przemysłu Graficznego pierwotnie była szkołą żeńską[11]. Niewątpliwą zaletą placówki – czym się powszechnie chwalono – było natychmiastowe znalezienie zatrudnienia po jej ukończeniu. Warto dodać, że w Szkole Przemysłu Graficznego im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Warszawie wydrukowano w 1938 roku „Tymczasowy program nauki w liceach fotograficznych”, zatwierdzony przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. W roku szkolnym 1938/1939 szkoła została zreformowana i przekształcona w koedukacyjne Liceum Fotograficzne. W czasie II wojny światowej prowadzono w nim nauczanie konspiracyjne.
Przygotowała
Magdalena Skrejko
kustosz MuFo
Bibliografia
Bułhak J., Pierwsza Państwowa Szkoła Fotograficzna w Polsce, „Przegląd Fotograficzny” 1935, z. 3
Fotografia w Państwowej Średniej Szkole Ogrodniczej, „Fotograf Polski” 1931, nr 7
Kleczkowski A., „Walery Rzewuski, Obywatel m. Krakowa, Radca miejski: rys jego życia i działalności publicznej na podstawie dokumentów i zebranych materiałów”, L. Rzewuski, Kraków 1895
Koziński J., „Fotografia krakowska w latach 1840–1914”, Wyd. Literackie, Kraków 1978
Memoriał w sprawie fotografii i szkolnictwa fotograficznego, „Fotograf Polski” 1934, z. 5
Pytania i odpowiedzi. Odp. 9, „Fotograf Warszawski” 1907, z. 6
Schönfeld S., Kursy fotograficzne dla kobiet, „Fotograf Polski” 1931, nr 3
Trojanowski W., Wystawa Warszawskiej Szkoły Fotograficznej im. ks. Kirchnera, „Fotograf Warszawski” 1907, nr 11
Uczelnie fotograficzne. Krajowe. Zagraniczne, „Almanach fotografiki polskiej 1937”
Zakład fotografii artystycznej na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, „Fotograf Polski”, 1926, nr 1
Żakowicz A. (red.), „Dawna fotografia lwowska 1939–1939”, Centrum Europy, Lwów 2004
[1] Testament w: A. Kleczkowski, „Walery Rzewuski, Obywatel m. Krakowa, Radca miejski: rys jego życia i działalności publicznej na podstawie dokumentów i zebranych materiałów”, L. Rzewuski, Kraków 1895, s. 105.
[2] L. Rzewuski, „Wynik z legatu ś.p. Walerego Rzewuskiego radcy miasta zmarłego dnia 18 listopada 1888 r. w Krakowie”, Kraków 1912, s. 36–38.
[3] Pytania i odpowiedzi. Odp. 9, „Fotograf Warszawski” 1907, z. 6. s. 95–96.
[4] W. Trojanowski, Wystawa Warszawskiej Szkoły Fotograficznej im. ks. Kirchnera, „Fotograf Warszawski” 1907, nr 11. s. 165–169.
[5] W 1902 powstało Towarzystwo Fotografów Amatorów w Krakowie, a w 1909 roku – Stowarzyszenie Fotografów Przemysłowych w Krakowie. Zob. J. Koziński, „Fotografia krakowska w latach 1840–1914”, Wyd. Literackie, Kraków 1978, s. 86–94.
[6] A. Żakowicz (red.), „Dawna fotografia lwowska 1939–1939”, Centrum Europy, Lwów 2004.
[7] Uczelnie fotograficzne. Krajowe. Zagraniczne, „Almanach fotografiki polskiej 1937”, s. 41.
[8] S. Schönfeld, Kursy fotograficzne dla kobiet, „Fotograf Polski” 1931, nr 3, s. 46–47.
[9] Fotografia w Państwowej Średniej Szkole Ogrodniczej, „Fotograf Polski” 1931, nr 7, s. 138.
[10] Memoriał w sprawie fotografii i szkolnictwa fotograficznego, „Fotograf Polski” 1934, z. 5, s. 113–114.
[11] J. Bułhak, Pierwsza Państwowa Szkoła Fotograficzna w Polsce, „Przegląd Fotograficzny” 1935, z. 3., s. 20.