Bohaterowie powstań narodowych

Fotografia, w miarę zdobywania zwolenników, stała się też przedmiotem kolekcjonerstwa. Zakłady fotograficzne prowadziły sprzedaż fotografii przedstawiających zabytki, krajobrazy (tzw. krajowidoki), portrety sław. W Polsce – wówczas na ziemiach polskich pod zaborami – przedmiotem handlu i kolekcjonerstwa były zdjęcia niosące treści patriotyczne. Kolportowano portrety osób zasłużonych dla kraju lub przedstawienia odnoszące się do kultury polskiej.

Interesującym przykładem w zbiorach MuFo jest album (MHF 2565/II/1-154), w którym odnajdziemy np. reprodukcję tableau zatytułowanego UBIORY POLSKIE. COSTUMES POLONAIS (MHF 2565/II/28). Matryca została skomponowana z 28 rycin, przedstawia portrety i sceny rodzajowe (typy ludowe), tytuł jest podany w języku polskim i francuskim, każda rycina ma podpis, np. „SZLACHTA”, „MIESZCZANIE ŁÓDZCY”, „KUJAWY”, „MAZURY”, „PODLASIANIE”, „LUBLINIANIE”, „PODOLANIE”, „GALICYANIE”, „KRAKOWIACY”, „WESELE KRAKOWSKIE”. W prawym dolnym narożniku fotografii znajduje się napis wykonany metodą maski fotograficznej „J. LISSNER Z POZNANIA”. Joseph Lissner był księgarzem i antykwariuszem, który prowadził sprzedaż fotografii do kolekcjonowania.

Inne tableau to WIZERUNKI KRÓLÓW POLSKICH. LES ROIS DE POLOGNE (MHF 2565/II/26) – 40 medalionów postaci w popiersiu; pod każdym portretem jest podpis.Tadeusz Kościuszko żył przed wynalezieniem fotografii, ale dostępne są jego portrety powielane w odbitkach graficznych. Fotografowie reprodukowali je dla pokrzepienia serc. We wspomnianym albumie są dwa. Kościuszko w sukmanie i krakusce (MHF 2565/II/10) z nadrukiem „Kosziusko” i numerem katalogowym 1382 oraz (MHF 2565/II/138) ujęcie w głębokim popiersiu, w czapce magierce. Ta odbitka jest naklejona na tekturkę firmową z nadrukiem na awersie „PHOTOGRAPHIE WESENBERG & Co”, na rewersie nadruk został wykonany cyrylicą – zakład znajdował się w Sankt Petersburgu w Rosji. Wizerunek bohatera ktoś podpisał odręcznie atramentem: „j-rał Kostiuszko j-ral Kościuszko”. W podobny sposób rozpowszechniano portrety Jana Henryka Dąbrowskiego (MHF 2565/II/139) i Karola Kniaziewicza (MHF 2565/II/9), również uczestników Insurekcji Kościuszkowskiej oraz wizerunki przywódców powstania listopadowego, m.in. Karola Paszkiewicza, Walentego Krosnowskiego, Wincentego Kobylańskiego, Aleksandra Świętosławskiego (MHF 2565/II/14), Antoniego Ostrowskiego (MHF 2565/II/15), Józefa Zaliwskiego (MHF 2565/II/16), Jana Skrzyneckiego (MHF 2565/II/127).

W zbiorach MuFo w Dziale Varia znajduje się druk o tematyce patriotycznej, zatytułowany „Bohaterowie Powstania Listopadowego” (MHF 281/III). W Warszawie, w Łazienkach, przed pomnikiem króla Jana III Sobieskiego stoją spiskowcy – podpisani na dolnym marginesie: Leonard Rettel, Edward Rottermund, Roch Rupniewski, Ludwik Orpiszewski, Walenty Nasierowski, Piotr Wysocki ppr., Karol Szlegel podpułk., Ludwik Nabielak, Karol Paszkiewicz, Walenty Krosnowski, Wincenty Kobylański, Aleksander Świętosławski.

W czasach powstania styczniowego fotografia była już znana, ale stosowana wówczas metoda mokrego kolodionu uniemożliwiała zdjęcia reporterskie. Wychodzący do powstania chętnie portretowali się „na pamiątkę”. Zdjęcia wykonywano w atelier, z rekwizytami, statycznie i właśnie takie wizerunki później wchodziły do obiegu kolekcjonerskiego. Podczas żałoby narodowej i powstania kolportaż oraz kolekcjonowanie portretów bohaterów narodowych stało się cichą formą solidarności z walczącym Królestwem Kongresowym. To zagadnienie reprezentują cztery jednakowe portrety Mariana Langiewicza – trzy odbitki na tekturkach bez winiet (MHF 2565/II/79, MHF 2565/II/147, MHF 35096/II) oraz portret pochodzący z innego albumu, na tekturce z zakładu J. N. Seyfrieda z Poznania (MHF 1862/II/19). Odbitki zostały wykonane z oryginału prawdopodobnie z pracowni Walerego Rzewuskiego (Machnik L., poz. kat. 185). Wielką bohaterką Powstania Styczniowego była kobieta – Henryka Pustowójtówa (MHF 2565/II/148), adiutantka Langiewicza. Jej portret również nie jest sygnowany. Oryginalny negatyw należy do serii winterowskiej, wykonanej w Pradze, już po opuszczeniu przez adiutantkę oddziału, w zakładzie Moritza Ludwiga Wintera (Machnik L., poz. kat. 273).

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na polityczne zaangażowanie polskich fotografów i jego konsekwencje. Przedstawione odbitki ze zbiorów MuFo w większości nie są sygnowane. Taka praktyka zakładów fotograficznych, ukrywających autora oryginału oraz często autora kopii, była podyktowana troską o bezpieczeństwo fotografów, również narażonych na represje ze strony zaborców.

Weteranów powstania styczniowego znajdziemy na pocztówce cegiełce (MHF 7255/II) z symbolicznego pogrzebu Nieznanego Żołnierza w 1925 roku w Warszawie. Drukowane napisy głoszą, na awersie: „Delegacje weteranów 1863 roku na pogrzebie Nieznanego Żołnierza w Warszawie”, na rewersie: „Na cele opieki nad grobami Bohaterów. Nakł. Pol. Tow. Opieki nad Grobami Bohaterów w Warszawie (…)”.

I jeszcze nietypowy eksponat w zbiorach MuFo – przycisk do papieru ze szkła kryształowego (MHF 18091/II) dekorowany litografią czarno-białą, na której portret konny Tadeusza Kościuszki, w sukmanie, w krakusce, jest podpisany „Tadeusz Kościuszko Pamiątka z Częstochowy”.

Przygotowała Lucyna Król
Dział Konserwacji i Przechowywania Zbiorów

Bibliografia w wyborze:

• Koziński J., Fotografia Krakowska w latach 1840–1914. Zarys historii, Kraków 1978.
• Latoś H., 1000 słów o fotografii, Warszawa 1979, wyd. 2 poprawione i uzupełnione.
• Latoś H., Z historii fotografii wojennej, Warszawa 1985.
• Lejko K., Kamińska E., Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, Warszawa 2004.
• Machnik L., Fotografie powstańców styczniowych w zbiorach Gabinetu Grafiki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Katalog, Wrocław 2002.
• Modlibowska E., Poznańskie warsztaty fotograficzne w latach 1844–1914 , [w:] „Kronika Miasta Poznania” 1991, nr 1–2, s. 41–50.
• Mossakowska W., Walery Rzewuski (1837–1888) fotograf. Studium warsztatu i twórczości, Wrocław 1981.
• Możdżyńska-Nawotka M., O modach i strojach, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2002, seria „A to Polska właśnie”.
• Zasób MuFo.