We wszystkich magazynach warszawskich widzimy tylko czarne przedmioty do ubrania , czyli o ubiorze z okresu żałoby narodowej w latach 1861–1866¹

Żałoba narodowa to zawsze czas smutku i cierpienia, ale także pora i sposobność do zamanifestowania uczuć patriotycznych oraz umocnienia poczucia wspólnoty narodowej. Żałobę narodową ogłoszono 3 marca 1861 po pogrzebie pięciu Polaków zabitych przez wojsko rosyjskie 27 lutego² podczas manifestacji odbywającej się na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie. Reagując emocjonalnie na wydarzenia, kobiety i mężczyźni spontanicznie zaczęli nosić stroje żałobne.

Symboliczne znaczenie miała czerń, ale także biel, której nadawano wolnościowe skojarzenia. Dozwolona była szarość i odcienie fioletu jako kolory tzw. półżałoby. Ubiór musiał kojarzyć się z powagą, skromnością i prostotą.

Suknie kobiet miały mocno zabudowane staniki wykończone białymi kołnierzykami i mankietami oraz rozpięte na krynolinach spódnice. Jedynym zdobieniem było szamerowanie, czyli ozdoby pasmanteryjne charakterystyczne dla męskich ubiorów polskich lub – zapożyczone ze stroju krakowskiego – ozdobne pasy z mosiężnymi albo posrebrzanymi kółkami zawieszonymi w kształcie draperii. Damski ubiór ozdabiały wyloty przy rękawach zapożyczone ze stroju staropolskiego – męskich kontuszów i kobiecych kontusików. Na ramiona kobiety zarzucały szale i chusty. Mężatki gładko zaczesywały włosy zebrane w węzeł na karku, dziewczęta zaplatały warkocze nawiązujące do staropolskiej prostoty. Włosy można było przyozdobić białymi lub czarnymi kwiatami.

Mężczyźni ubierali skromne, jednorzędowe czamary lub czamarki o kroju zbliżonym do kontusza, z wykładanymi kołnierzami i szamerowanym zapięciem lub dołmany – szamerowane kaftany ze stojącym kołnierzem. Ubiory w typie czamary oznaczały solidarność pomiędzy stanami. Mężczyźni okrywali głowy czapkami konfederatkami.

W Galicji, czyli zaborze austriackim, od święta obowiązywał strój kontuszowy, manifestujący polskość i przywiązanie do rodzimej tradycji. Ubiór dopełniały kołpaki, czyli futrzane czapki zdobione kitami. Patriotycznym zwyczajem było ubieranie dzieci w strój krakowski.

Władze carskie daremnie próbowały zakazać zakładania strojów i symboli żałoby. Pod koniec października i w listopadzie 1863 roku wydano zarządzenia wyznaczające surowe kary za jej noszenie. W 1866 roku, po ogłoszeniu przez rząd carski amnestii, żałoba narodowa skończyła się ostatecznie.

Ponieważ złotą biżuterię ofiarowano na rzecz Rządu Narodowego, noszono ozdoby z drewna, laki, metali oksydowanych na czarno i lawy wulkanicznej z motywami martyrologicznymi i religijnymi. Pojawiły się więc: łańcuchy, kajdany, kłódki, krzyże, krzyżyki z sercem i kotwicą nawiązujące do cnót boskich: Wiary, Nadziei i Miłości. Noszoną w czasie żałoby narodowej biżuteria przekazywano z pokolenia na pokolenie, i dlatego można ją oglądać na zdjęciach powstałych wiele lat później. Jej symbolika przetrwała do dzisiaj.

Osoby w strojach z okresu żałoby narodowej portretowali najznakomitsi fotografowie: Walery Rzewuski i Walery Mażek w Krakowie, Jan Mieczkowski w Warszawie, Teodor Szajnok ze Lwowa, Grzegorz Białoruski w Tarnowie, bracia August i Fryderyk Zeuschner z Poznania. Wykonywali oni przeważnie małe, mierzące ok. 10,5 × 6,5 cm fotografie zwane carte de visite. Na ich rewersach nierzadko znajdują się zapiski odnoszące się do powstania 1863 roku lub osób portretowanych.

Lucyna Król
Dział Konserwacji i Przechowywania Zbiorów

Magdalena Skrejko
Biblioteka MuFo

¹ „Magazyn Mód i Nowości Dotyczących Gospodarstwa Domowego” 1861, nr 10, s. 7.
² Tamże, s. 1.

Bibliografia:

• M. Możdżyńska-Nawotka, O modach i strojach, Wrocław 2002.
• L. Król, M. Skrejko, Nam ubiór niedbały nie przystoi, Kraków 2003.