Judaica

Większość kwerend i zapytań kierowanych do MuFo dotyczy ikonografii. Szczególnie niszczycielskie dla wszelkich źródeł są wojny i dlatego niektóre tematy mają bardzo skromną ilustrację, np. judaica. Wynika to ze szczególnych warunków, w jakich znalazła się społeczność żydowska ze swoją kulturą. Duża część europejskich Żydów padła ofiarą Holocaustu. Ich obecność w wymiarze religijnym, duchowym, społecznym przepadła. Zniszczone zostały prawie wszystkie wytwory materialne, pamiątki osobiste, rodzinne. W zbiorach MuFo różni badacze poszukują śladów świata, który zaginął.

Religijne środowiska nie uznawały wizerunków ludzkich i stąd mogła wynikać niechęć do fotografowania się. Czy to znaczy, że portretowały się osoby odważne, zaciekawione nowinką techniczną, a może przymuszone do tego przez wymogi administracyjne – konieczność posiadania dokumentów osobistych? Barierą do uzyskania zdjęcia były również finanse.

W skromnym zbiorze judaiców MuFo warto zwrócić uwagę na portrety oficjalne, z zakładów fotograficznych, wykonane przez fotografów zawodowych.

Rabin Dawid Berisz (Baruch) Meisels (MHF 11660/II) popierał wolnościowe zrywy Polaków, angażując się w powstaniu listopadowym, krakowskim i styczniowym. W geście solidarności z polskim duchowieństwem katolickim, które w 1861 roku zamknęło kościoły po zbezczeszczeniu ich przez Kozaków, nakazał zamknięcie synagog warszawskich. Za propolską postawę został poddany represjom carskim. Jego portret wykonany w Warszawie przez Karola Beyera rozpowszechniano na ziemiach polskich, w trzech zaborach, na równi z portretami bohaterów powstania styczniowego – Mariana Langiewicza, Henryki Pustowójtówny, generała Józefa Ludwika Hauke-Bosaka i innych. Kolportaż i kolekcjonowanie portretów bohaterów narodowych było cichą formą solidarności z walczącym Królestwem Kongresowym. Odbitka ze zbiorów MuFo nie jest sygnowana. Taka praktyka zakładów fotograficznych – ukrywających autora i oryginału, i kopii – była podyktowana troską o bezpieczeństwo fotografów, również narażonych na represje ze strony zaborców.

Po Tomaszu Wierciaku fotografie z Żabna, pozostał portret dwóch młodych Żydów, w długich chałatach i w jarmułkach na głowach (MHF 6525/II).

Interesujący przykład portretu Żydów przy pracy to rzezacy autorstwa Łukasza Dobrzańskiego. Zdjęcie zatytułowane „Rzeźnia w Łodzi. Eksperci rytualni z ramienia gminy żydowskiej mianowani, sprawdzają całość płuca” zamieszczona została w „Tygodniku Ilustrowanym”, r. 1907, nr 15, s. 313. Do MuFo trafiła reprodukcja prasowej publikacji z tą fotografią (MHF 7300/II).

Emancypację środowiska i zmiany obyczajowe widać na fotografii rodziny, gdzie ojciec pozuje w stroju tradycyjnym, a córki w sukniach miejskich (MHF 22915/II).

Nieocenionym źródłem są fotografie ze zbiorów prywatnych, z albumów określanych jako rodzinne. Kompletujący je, często sami fotografujący, jeżeli tylko mają w sobie ciekawość świata, zawsze uwiecznią coś, co po latach okazuje się wyjątkowe. Dlatego do poznania życia codziennego Żydów w Polsce do 1939 roku warto sięgnąć po fotografie autorstwa Jana Zimowskiego, Klementyny Zubrzyckiej, do albumów z kręgu rodziny Pusłowskich, ale i do zdjęć, których proweniencja nie jest znana. Poszukiwania mogą ułatwić wyszukiwarki, słownik słów kluczowych zastosowany do opisu zbiorów. Charakterystyczne postacie w chałatach i jarmułkach przewijają się w migawkach z ulic i placów, na przykład Warszawy, Krakowa, Limanowej oraz innych miejscowości, w tym niezidentyfikowanych (MHF 19829/II, MHF 1295/II, MHF 18355/II, MHF 18377/II, MHF 3320/II/79, MHF 3320/II/80, MHF 27614/II, MHF 22915/II).

Przygotowała Lucyna Król
Dział Konserwacji i Przechowywania Zbiorów

Bibliografia w wyborze:

• Machnik L., Fotografie powstańców styczniowych w zbiorach Gabinetu Grafiki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Wrocław: Katalog Wydawnictwo Towarzystwo Przyjaciół Ossolineum, 2002.
• Mossakowska W., Walery Rzewuski (1837–1888) fotograf. Studium warsztatu i twórczości, Wrocław: Ossolineum, 1981.
• Możdżyńska-Nawotka M., O modach i strojach, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 2002, seria: „A to Polska właśnie”.