Artyści i ich pracownie

„Cały świat gromadzi się w atelier, aby mnie namalować”.
– Gustave Courbet o swoim obrazie „Pracownia artysty”

Miejsce pracy artysty od zawsze stanowiło przestrzeń tajemniczą, związaną z mitologizowanymi wyobrażeniami o wyczerpującej pracy w odosobnieniu, realizowanej w twórczym uniesieniu. Przestrzenie, w których powstaje sztuka, od wieków budzą fascynację, związaną z ich niedostępnością i elitarnością. Tymczasem dla większości artystów pracownia to coś więcej, niż tylko miejsce pracy, które w równym stopniu zależy od jego zasobów, jak i indywidualnych wymagań procesu twórczego. Pracownia artysty różni się w zależności od wybranego przez niego medium, dyscypliny i osobistych preferencji.

Jak właściwie wygląda przestrzeń twórcza i co mówi o samym artyście? Czy kreatywne działanie zawsze wymaga osobnej przestrzeni? Czy zajrzenie do pracowni artysty jest równoznaczne z zagłębieniem się w zakamarki jego umysłu i przyczynia się do lepszego zrozumienia jego sztuki?

Tak jak sama sztuka, pracownia artysty odzwierciedla ducha swoich czasów. Jeden z pierwszych opisów pracowni pochodzi z „Iliady” Homera, czyli ok. 700 roku p.n.e. i prezentuje ją jako miejsce tworzenia, spotkań, rozmów i refleksji. Artyście przyświecać ma dążenie do doskonałego piękna, stanowiące drogę do poznania wyższych wartości, z pominięciem motywacji finansowych i religijnych. W średniowiecznej Europie model pracowni był już ściśle regulowany przez lokalne przepisy cechów rzemieślniczych oraz zależny od scentralizowanej instytucji Kościoła jako głównego fundatora twórczości artystycznej. Praca artysty była wówczas wykonywana w tzw. bottega – warsztacie należącym do artysty, w którym realizowane były zlecenia oraz przyuczani do zawodu młodzi adepci. Od czasów renesansu artyści zaczęli rozwijać bliskie i długotrwałe relacje z indywidualnymi patronami, dla których przez wiele lat tworzyli zlecone prace malując ołtarze, freski, portrety domowników swoich patronów i inne projekty. Towarzyszący im uczniowie pobierali nauki do czasu uzyskania uprawnień czeladniczych, by zostać rzemieślnikami, garncarzami, iluminatorami, szewcami, krawcami, złotnikami, tkaczami i hafciarzami. Mistrz, będący zwykle „zawodowym artystą”: malarzem, rzeźbiarzem, architektem lub rzemieślnikiem — a od połowy XIX wieku również fotografem — współpracował wówczas z niewielką liczbą studentów, aby szkolić ich w technicznych aspektach uprawianego przez siebie zawodu. Model atelier – warsztatu artystycznego pozostał w dużej mierze niezmienny od średniowiecza do końca XIX wieku i opierał się na mechanizmie nabywania praktyki przez grupę oddanych studentów, którzy z czasem zakładali własne warsztaty lub przejmowali pracownię mistrza po jego śmierci. System kształcenia oparty na modelu mistrz-uczeń, w związku z upadkiem cechów i domowych manufaktur w dobie rewolucji przemysłowej stopniowo zastępowany był przez akademie.
W latach 70. XIX wieku popularny stał się nowy sposób malowania, znany jako en plein air — dosłownie „na świeżym powietrzu”. W całej Europie artyści wyposażeni w składane sztalugi i pudełka z przenośnymi zestawami farb i pędzli masowo wyruszali w plener, by malować naturę w całej jej okazałości. Sztuka zaczęła stopniowo uniezależniać się od bogatych mecenasów, a sam akt twórczy z przestrzeni zamkniętej pracowni wyszedł na zewnątrz, w przestrzeń miejską, stając się zajęciem zarówno edukacyjnym, jak i rekreacyjnym — l’art pour l’art, czyli „sztuką dla sztuki”.
Kolejna rewolucja nastąpiła w 1963 roku w Nowym Jorku, kiedy Andy Warhol wprowadził nowy model funkcjonowania pracowni artystycznej, łącząc w Fabryce (The Factory) – bodaj najsłynniejszej pracowni sztuki XX wieku, dotychczasową produkcję artystyczną z mechanizacją przestrzeni studyjnej. Przestronny loft, mieszczący się przy 231 East 47th Street na Manhattanie, stał się przestrzenią towarzyską i modnym miejscem spotkań artystów, muzyków i celebrytów, rewolucjonizując dotychczasową wizję pracowni jako miejsca azylu i kreatywności powstającej w odosobnieniu.

Jaki obraz pracowni artystycznej do dziś utrzymuje się w powszechnej wyobraźni? W stereotypowym ujęciu panuje w niej bałagan i twórczy chaos, będące dowodem błyskotliwego umysłu działającego tu twórcy, z dziesiątkami rozpiętych na ramach płócien, artefaktów lub niedokończonych prac oraz panuje w niej obowiązkowy półmrok i wilgoć, jako ilustracja faktu, że artyści cierpią za swoją sztukę.
Jednak jako przestrzeń fizyczna, pracownia artystyczna w ciągu ostatnich 100 lat uległa znaczącej transformacji, z ciasnego poddasza przekształcając się w mobilną przestrzeń, w której człowiek i obiekt sztuki pozostają ze sobą ściśle połączeni. Niezależnie od tego, czy funkcję pracowni pełni opuszczona fabryka, strych czy kuchenny stół, to właśnie w twórczej przestrzeni artysty powstaje sztuka naszych czasów.

W zbiorach Muzeum Fotografii w Krakowie znajdują się liczne fotografie dokumentujące przestrzeń twórczą malarzy, rzeźbiarzy, performerów, rzemieślników i konserwatorów sztuki. Wielu artystów pracuje we własnych, dedykowanych pracowniach, w których tworzą swoje dzieła. Niektórzy decydują się na pracę w domu, jeszcze inni wybierają galerie i przestrzenie wystawowe, które zapewnią im przestrzeń do prezentowania swoich prac publiczności lub umożliwią dzielenie się swoją wiedzą i umiejętnościami podczas prowadzenia kursów lub warsztatów realizowanych w ramach działalności instytucji edukacyjnych i kulturalnych. Wraz z rozwojem sztuki XX wieku, wielu artystów zajmujących się np. performansem, estetyką relacyjną i sztuką site-specific, realizowanymi poza zamkniętą przestrzenią pracowni, przeniosło swoją pracę do naturalnych krajobrazów, środowisk miejskich lub przestrzeni publicznych, wchodząc w interakcję z otoczeniem, a wraz z rozwojem sztuki cyfrowej również w przestrzeń wirtualną. Tradycyjne rozumienie pracowni jako prywatnego, autonomicznego sanktuarium artysty z czasem zostaje więc zastępowane przez myślenie o przestrzeni twórczej jako miejscu refleksji, analizy i krytyki, pozwalającym artyście kwestionować granice i funkcje sztuki w kontekście społecznym i instytucjonalnym. Pracownia przestała być dziś wyłącznie przestrzenią fizyczną, w której refleksja i produkcja stają się z czasem nieodróżnialne.

Przygotowała Eliza Kubiak
Adiunktka, Dział Inwentarzy MuFo

Bibliografia:
1. J. Hall, The Artist’s Studio A Cultural History, Thames & Hudson, 2022
2. I. Blazwick, The Artist’s Studio: A Century of the Artist’s Studio 1920–2020: A Century of Creativity, Whitechapell Gal, 2022
3. A. Jankowska-Marzec, M. Nowicka, A. Stankiewicz, Pracownie do wglądu, Fundacja Marsta, Kraków 2025