Walery Rzewuski. Non omnis moriar. Co po nim zostało?
18 listopada 1888 roku zmarł Walery Rzewuski. Miał jedynie 51 lat, był w sile wieku (to z naszej perspektywy, bo w XIX wieku ludzie nie żyli tak długo jak obecnie). Aż trudno uwierzyć, że pomimo kłopotów zdrowotnych, które trapiły go przez cale życie, miał w sobie tyle siły, żeby zorganizować i prowadzić na stałym, bardzo wysokim poziomie zakład fotograficzny[1]. Fotografował od portretów, przez widoki miasta, architekturę, typy ludowe, zabytki, wnętrza sakralne, po krajobrazy tatrzańskie; realizował zainteresowanie teatrem[2]; działał też społecznie na rzecz Krakowa i Polski, choć tej nie było na mapach świata[3].
Rzewuski miał dwóch braci, którzy także byli fotografami. Wanda Mossakowska przy opisie organizacji zakładu jako współpracownika wskazuje Bolesława, który z czasem usamodzielnił się i prowadził własne atelier w Radomiu[4]. Lesławowi autorka nie poświęca wiele uwagi, ale to on po śmierci brata prowadził atelier przez pięć lat (1888–1893), w niezmienionej lokalizacji przy ulicy Kolejowej 27 B (obecnie ulica Westerplatte 11)[5]. Jeszcze przez pięć lat po śmierci Walerego w „Kalendarzach Józefa Czecha” za lata 1888–1893 publikowane były ogłoszenia atelier o niezmienionej treści, tak jak za jego życia, choć zakład przejął Lesław[6]. Dorobek Lesława w zbiorach MuFo jest reprezentowany skromnie. Brat kontynuował tematy i motywy realizowane przez Walerego: portretował, przygotowywał tableau, dokumentował Kraków[7]. Negatyw (MHF 45681/F) przedstawia pracę Jana Matejki „Anioł z herbem Polski”[8], karton do polichromii w kościele Mariackim. Drugi jest ujęciem stereoskopowym (MHF 45605/F) z 1891 roku[9] i odpowiada odbitce pozytywowej (MHF 20100/II) opisanej odręcznie na odwrocie: „Brama wejściowa do Parku im. Dr. Jordana”.
Kilka miesięcy przed śmiercią Walery sporządził testament[10]. Zawarł w nim m.in. dyspozycje odnośnie zakładu fotograficznego: „Zakład mój fotograficzny, to jest wszystkie przybory, sprzęty i urządzenia fotograficzne, mają być sprzedane człowiekowi fachowemu, katolikowi, nie partaczowi, by tej firmie, która długoletnią pracą zdobyła sobie imię uczciwej i pożytecznej, ujmy nie zrobił. Jest życzeniem mym, iżby nabywca zakład w lokalach dotąd przeze mnie zajmowanych nadal mógł prowadzić i dlatego proszę matkę moją, a względnie braci mych, iżby przez czas użytkowania domu pod nr 27 B Dz. VI. nabywcy mojego zakładu fotograficznego pierwszeństwo w najmie lokalów tych pod zakład fotograficzny przyznali”[11]. Zakład miał więc trafić w dobre ręce fotografa profesjonalisty o odpowiednich kwalifikacjach etycznych.
W 1893 roku zakład, z wyposażeniem i archiwum negatywów po Walerym oraz Lesławie, zakupił Józef Sebald[12] i w pałacyku Rzewuskiego, pod niezmienionym adresem przy ulicy Kolejowej 27 B, prowadził do końca 1900 roku. Od stycznia 1901 roku uruchomił on własny zakład w oficynie domu „Pod Stańczykiem” przy ulicy Batorego 12[13], gdzie pozostał do roku 1914. Józef Sebald był uczniem Walerego Rzewuskiego, uznanym portrecistą. Pozostały po nim zdjęcia w albumach rodzinnych i zasobach publicznych. Ponieważ działał na rynku przez wiele lat, zmieniała się też moda, gusta i oczekiwania modeli[14]. Jako portrecista realizował zamówienia klientów. W zbiorach MuFo zdecydowaną większość stanowią fotografie w formacie wizytowym i gabinetowym: ujęcia indywidualne dzieci, dorosłych, młodych, starszych, kobiet i mężczyzn. Sebald fotografował grupy rodzinne, szkolne, tworzył tableau uczniowskie i studenckie. Z zachowanego w Muzeum materiału wynika, że jego klientami były rodziny, wśród nich: Mussilowie, Starzewscy, Joraszowie, Tołłoczkowie, Żuławscy, Goetz-Okocimscy oraz osoby z ich kręgów. Są portrety Wandy z Kulińskich Sebald, żony Józefa. Z pewnością był szanowany w kręgach kościelnych, gdyż chętnie portretowali się u niego duchowni. Klientelę atelier Józefa Sebalda wspomina jego bratanek Stanisław[15]. W ujęciach koncentrował uwagę na modelu. Tło pozostawało neutralne. Stosował maskowanie nieostre, stopniowo rozjaśniające się w kierunku od modela do krawędzi fotografii. Zrezygnował z niepotrzebnych rekwizytów. Ekrany, balustrady, fotele pojawiają się w kadrze rzadko. Częstym motywem są kobiety z bukietami, wręcz z naręczami kwiatów. Podejmował się zdjęć poza atelier w domach klientów. W zasobach MuFo znajduje się fotografia malarza Henryka Rodakowskiego z żoną w zaciszu salonu ich mieszkania. Podobnie do swojego mistrza, Walerego, reprodukował obrazy[16] i interesował go teatr[17]. W atelier wykonywał indywidualne i grupowe ujęcia aktorów w kostiumach scenicznych: Heleny Modrzejewskiej, Jadwigi Toeplitz-Mrozowskiej, Józefa Śliwickiego, Kazimierza Kamińskiego. Przygotował serię fotografii z przedstawienia „Dziady” Adama Mickiewicza w inscenizacji Stanisława Wyspiańskiego, które miało premierę 31 października 1901 roku w Teatrze Miejskim w Krakowie (obecnie Teatr im. Juliusza Słowackiego) i o którego powstanie tak usilnie zabiegał Rzewuski. W zbiorach MuFo zachowały się drukowane pocztówki z tych fotografii, wydane w 1904 roku przez Salon Malarzy Polskich w Krakowie. Negatywy na płytach szklanych, które trafiły do MuFo wraz negatywami Rzewuskiego, przedstawiają typowe portrety kobiet, mężczyzn, aktorów w kostiumach, są ujęcia we wnętrzach domowych oraz studia roślin.
Ze względu na uderzające podobieństwo niektórych negatywów przypisanych Sebaldowi do negatywów Rzewuskiego oraz mając na względzie stan, w jakim został pozyskany materiał, należy rozważyć pogłębienie analizy warsztatu obu fotografów. W przypadku pozytywów sprawa jest prostsza. Każdy z twórców miał swoje tekturki firmowe a Sebald, pracując przy ulicy Kolejowej 27 B, zaznaczał „Zakład Artystyczno Fotograficzny Józefa Sebalda dawniej Walerego Rzewuskiego w Krakowie”. Dopisek zniknął dopiero po przeprowadzce na ulicę Batorego[18]. Ponieważ archiwum po braciach Rzewuskich składało się z negatywów szklanych, trudnych do przechowywania, przemieszczania i zajmujących dużo miejsca, przed przeprowadzką w 1900 roku Sebald dał ogłoszenie do prasy, że niestety zmuszony jest zniszczyć część archiwalnych klisz po Walerym, Lesławie i własnych[19]. Archiwum było bardzo dobrze zorganizowane. Klienci mogli jeszcze po latach składać zamówienia[20]. Nie wiemy, według jakiego klucza Sebald dokonał selekcji negatywów. W domu „Pod Stańczykiem” w 1978 roku podczas remontu posesji zostały odnalezione negatywy szklane w złym stanie zachowania[21]. Krakowskie Towarzystwo Fotograficzne, które weszło w ich posiadanie, udostępniło wówczas do badań tylko około 100 obiektów. Przy dużej liczbie zachowanych odbitek pozytywowych, negatywy upublicznione, jak i pozostające jeszcze do rozeznania, zapewne w części złożą się w komplety z odpowiadającymi im odbitkami. Nie chodzi jednak jedynie o portrety, choć stanowiły one główne źródło utrzymania zakładu i pozostało ich wiele, przede wszystkim w archiwach rodzinnych. Powraca pytanie, jakie kryteria zastosował Sebald przy selekcji negatywów w 1900 roku. Najcenniejsze byłoby odkrycie negatywów do zdjęć dokumentalnych: tatrzańskich, teatralnych, reprodukcji malarstwa[22], architektury Krakowa, zabytków sakralnych[23], z wypraw do obozu powstańców z 1863 roku, do fotografii znanych tylko z opisów lub odbitek drzeworytniczych w prasie z XIX wieku[24]. Jaka część spuścizny po Walerym już znajduje się w zasobach MuFo? Pozytywy pozyskiwane z różnych źródeł i w różnym czasie, negatywy na płytach szklanych przekazane przez Skarb Państwa w 2020 roku, oryginalny rachunek z pracowni (MHF 20720/II), wizytówka zakładu użyta jako rachunek (MHF 12810/II), lambrekin i firanki muślinowe (MHF 38175/II, MHF 38176/II, MHF 38177/II) z pracowni fotografa[25]. MuFo używa do inwentaryzacji zbiorów przygotowany specjalnie program komputerowy, który w konkursie zorganizowanym wśród pracowników Muzeum jednogłośnie otrzymał nazwę W@lery.
Józef Sebald, kończąc działalność zawodową, część zbioru negatywów z atelier sprzedał swojemu uczniowi Zygmuntowi Garzyńskiemu[26]. Rodzinna firma Garzyńskich działa w Krakowie do dziś. Może tam znajdzie się jeszcze coś po atelier „Zakład Artystyczno Fotograficzny Józefa Sebalda dawniej Walerego Rzewuskiego w Krakowie Ulica Kolejowa Nº 27 B.”[27]?
Przygotowała Lucyna Król
emerytowana kustosz MuFo
Bibliografia
„Encyklopedia Krakowa”, red. J. Purchla, Biblioteka Kraków 2023
Janik M., Fotografia w guberniach kieleckiej i radomskiej w latach 1839–1918, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1986/1987, nr 15, s. 85–139
Kłak-Ambrożkiewicz M., „Jan Matejko. Opus magnum: polichromia kościoła Mariackiego w Krakowie”, Muzeum Narodowe w Krakowie 2001
Koziński J., „Fotografia krakowska w latach 1840–1914. Zarys historii”, Wyd. Literackie, Kraków 1978
Król L., Skrejko M., O Walerym Eliaszu Radzikowskim i Walerym Rzewuskim. Na podstawie zbiorów Muzeum Fotografii w Krakowie, „Studia Muzealne” 2022, z. 27, Muzeum Narodowe w Poznaniu, s. 131–146
Kudłacz K., Miskowiec M., „Katalog winiet krakowskich zakładów fotograficznych w zbiorach Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie”, MHF, Kraków 2008
Mossakowska W., „Walery Rzewuski (1837–1888) fotograf. Studium warsztatu i twórczości”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981
Płażewski I., „Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii”, PIW, Warszawa 1982
Sheybal St., „Wspomnienia 1891–1970”, Wyd. Literackie, Kraków 1984
Szydłowski T., „O Wita Stwosza ołtarzu Marjackim i jego pierwotnym wyglądzie z 31 ilustracjami”, Kraków 1920
[1] I. Płażewski, „Spojrzenie w przeszłość polskiej fotografii”, PIW, Warszawa 1982, s. 68.
[2] W. Mossakowska, „Walery Rzewuski (1837–1888) fotograf. Studium warsztatu i twórczości”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1981 s. 161.
[3] I. Płażewski, „Spojrzenie…”, dz. cyt., s. 72, 77, 79, 165; J. Koziński, „Fotografia krakowska w latach 1840–1914. Zarys historii”, Wyd. Literackie, Kraków 1978, s. 97, 102.
[4] W. Mossakowska, „Walery Rzewuski…”, dz. cyt., s. 92; M. Janik, Fotografia w guberniach kieleckiej i radomskiej w latach 1839–1918, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach” 1986/1987, nr 15, s. 91.
[5] W. Mossakowska, „Walery Rzewuski…”, dz. cyt., s. 126.
[6] J. Koziński, „Fotografia krakowska…”, dz. cyt., s. 72.
[7] Zbiory MuFo, widoki Krakowa: MHF 20095/II, MHF 20101/II, MHF 20102/II; zbiory Muzeum Krakowa: tableau maturalne Gimnazjum św. Anny z 1889, MHK-Fs4242/IX.
[8] Jan Matejko prowadził prace nad projektami od czerwca 1889 roku do marca 1890 roku, zob. M. Kłak-Ambrożkiewicz, „Jan Matejko. Opus Magnum: polichromia kościoła Mariackiego w Krakowie”, Muzeum Narodowe w Krakowie 2001, s. 10. Reprodukcja kartonu „Anioł z herbem Polski”, w: M. Treter, „Matejko: osobowość artysty, twórczość, forma i styl”, Książnica Atlas, Lwów 1939, ryc. 340, s. 474.
[9] W. Mossakowska, „Walery Rzewuski…”, dz. cyt., s. 179–180.
[10] Tamże, s. 210–213; J. Koziński, „Fotografia krakowska…”, dz. cyt., s. 100, 156–160.
[11] J. Koziński, „Fotografia krakowska…”, dz. cyt., s. 159.
[12] „Encyklopedia Krakowa”, red. J. Purchla, Biblioteka Kraków 2023, t. 2, s. 435.
[13] „Encyklopedia Krakowa”, dz. cyt., t. 1, s. 275.
[14] Przybliżenie jego dorobku na podstawie źródeł znajdujących się w MuFo.
[15] St. Sheybal, „Wspomnienia 1891–1970”, Wyd. Literackie, Kraków 1984, s. 106–110.
[16] I. Płażewski, „Spojrzenie…”, dz. cyt., s. 153.
[17] Sebaldowie mieli rodzinne powiązania z teatrem, zob. St. Sheybal, „Wspomnienia…”, dz. cyt., s. 5–15.
[18] K. Kudłacz, M. Miskowiec, „Katalog winiet krakowskich zakładów fotograficznych w zbiorach Muzeum Historii Fotografii im. Walerego Rzewuskiego w Krakowie”, MHF, Kraków 2008, s. 239–270.
[19] J. Koziński, „Fotografia krakowska…”, dz. cyt., s. 101–102.
[20] W. Mossakowska, „Walery Rzewuski…”, dz. cyt., s. 94–95.
[21] Tamże, s. 49–50.
[22] Mossakowska, analizując anonse reklamowe wymieniające malarzy, których dzieła fotografował Rzewuski, zauważa, że nie udało się odnaleźć np. zdjęć obrazów Aleksandra Kotsisa i Antoniego Kozakiewicza, zob. W. Mossakowska, „Walery Rzewuski…”, dz. cyt., s. 207. W 2019 roku MuFo zakupiło album z odbitkami z obrazów Aleksandra Kotsisa, Antoniego Kozakiewicza i Walerego Eliasza Radzikowskiego (MHF 40570/F/1-25), zob. L. Król, M. Skrejko, O Walerym Eliaszu Radzikowskim i Walerym Rzewuskim. Na podstawie zbiorów Muzeum Fotografii w Krakowie, „Studia Muzealne” 2022, z. 27, Muzeum Narodowe w Poznaniu, s. 133.
[23] W zbiorach MuFo znajduje się negatyw dokumentalnej fotografii ołtarza Wita Stwosza zachowany we fragmencie, eksponowany na wystawie głównej „Co robi zdjęcie?”; o dokumentacji ołtarza mariackiego zob. T. Szydłowski, „O Wita Stwosza ołtarzu Marjackim i jego pierwotnym wyglądzie z 31 ilustracjami”, Kraków 1920, s. 15; W. Mossakowska, „Walery Rzewuski…”, dz. cyt., s. 175–177.
[24] J. Koziński, „Fotografia krakowska…”, dz. cyt., s. 101–102.
[25] Udostępniane w katalogu zbiorów online.
[26] St. Sheybal, „Wspomnienia…”, dz. cyt., s. 96.
[27] Nadruk z winiety na odwrocie tekturki firmowej, MHF 2026/II/5.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
Projekt pn. „Konserwacja, digitalizacja i upowszechnianie negatywów Walerego Rzewuskiego ze zbiorów Muzeum Fotografii w Krakowie”
Wartość dofinansowania Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego: 72 000,00 zł
Całkowita wartość zadania: 115 565,00 zł