Wielka Wojna utrwalona na niemieckich diapozytywach

Zdjęcia okrucieństw mogą sprowokować całkiem skrajne reakcje. Wołanie o pokój. Wezwanie do zemsty. Lub po prostu obudzenie się niejasnego poczucia, nieustannie karmionego fotograficznymi informacjami, że dzieją się rzeczy potworne.
Susan Sontag, Widok cudzego cierpienia

Wielka Wojna to konflikt, w którym po raz pierwszy taktyka XIX wieku została skonfrontowana z bronią XX wieku. Krwawe, masowe rzezie na polach bitew dokonywane przy użyciu czołgów, sterowców, bombowców strategicznych, rakiet, pocisków manewrujących, karabinów maszynowych, miotaczy ognia, okrętów podwodnych i gazów bojowych, po raz pierwszy zastosowano na masową skalę podczas I Wojny Światowej. Wielka Wojna utrwaliła się w ludzkiej świadomości poprzez niewyobrażalne obrazy masowych śmierci i zniszczenia. Jak pisała Susan Sontag: „Wojna rozrywa, rozdziera. Wojna drze, patroszy. Wojna wypala. Wojna rozczłonkowuje. Wojna r u j n u j e. […] Aparaty fotograficzne zaczęły powielać świat w chwili, kiedy krajobraz ludzki zaczął się przekształcać w zawrotnym tempie”.
Począwszy od 1914 roku nową rolą fotografa stało się relacjonowanie – w formie wizualnej – krwawej historii, której był bezpośrednim świadkiem, po raz pierwszy uczestnicząc w działaniach wojennych bezpośrednio na linii frontu. Aby bez zbędnych trudności dokumentować na kliszy fotograficznej zarówno walkę, jak też wojenną codzienność cywilów, akredytowani na wojnę fotografowie posługiwali się najczęściej poręcznymi średnio-formatowymi aparatami na małe 35-milimetrowe negatywy firmy Leica. Gotowe fotografie reprodukowano następnie w dużych nakładach za pośrednictwem wydawnictw fotograficznych.

Przykładem takich fotografii, dokumentujących przebieg Wielkiej Wojny, jest kolekcja 62 diapozytywów, które ukazały się nakładem wydawnictwa Theodor Benzinger Lichtbilderverlag ze Stuttgardu. Stanowi ona ciekawy przegląd różnorodności form ówczesnej machiny wojennej oraz życia toczącego się na froncie. Na diapozytywach widzimy wagony pełne radosnych niemieckich żołnierzy; jeńców belgijskich na miejskim rynku Mechelen, jeńców rosyjskich w Królewcu oraz francuskich w pikardyjskim Laon; ale również dokumentacje potwornych zniszczeń po serii krwawych bitew we flamandzkim Ypres, z sugestywnymi obrazami płonących budynków sukiennic i ratusza; poległych żołnierzy rosyjskich porzuconych w rowie; cmentarz ofiar wojennych w belgijskim Langemark; uchodźców uciekających z Prus Wschodnich przed Rosjanami; krajobraz zniszczeń pruskiego Tannenbergu, Tbilisi i Verdun; żołnierzy niemieckich podczas defilady zwycięstwa na ulicy Piotrkowskiej w Łodzi oraz paradę w Paryżu z okazji amerykańskiego dnia niepodległości. Utrwalone zostały również odległe fronty: siły ANZAC na tureckim półwyspie Gallipoli; walki na wzgórzu Tel-Nimrim na granicy Palestyny i Jordanii, Niemcy broniący bazy w chińskim Qingdao, afrykańscy jeńcy i żołnierze walczący w wojnie europejskich mocarstw kolonialnych.
Realizm zgromadzonej w zbiorach MuFo kolekcji niemieckich diapozytywów, w połączeniu ze sprawnym warsztatem zawodowego fotografa, daje nam możliwość wglądu w realia krwawego konfliktu, życia jego uczestników i tego, jak w okresie międzywojnia realizowana była przez Niemcy polityka historyczna, będąca narzędziem edukacji i propagandy. Zbiór ma charakter unikatowy, ukazując zarówno życie codzienne żołnierzy, jak również tragizm wojny okopowej.

Zdaniem niemieckiego badacza Ulricha Baera: „Fotografie potrafią uchwycić odłamki traumatycznego czasu. Zygmunt Freud używał metafory aparatu fotograficznego do wytłumaczenia natury nieświadomego jako miejsca, gdzie przechowywane są fragmenty pamięci, które na podobieństwo kliszy fotograficznej, wywoływane są następnie, by stać się świadomie dostępnymi wspomnieniami.” Warto przyjrzeć się fotograficznym świadectwom Wielkiej Wojny, by zobaczyć ją z perspektywy, „tych złych” i „tych dobrych”. Również dzięki nim, w pamięci historycznej pozostanie dramat wojennej masakry na światową skalę, w wyniku której na całym świecie zginęło ponad 14 milionów ludzi.

Przygotowali:
Eliza Kubiak, adiunktka w Dziale Inwentarzy MuFo
Patryk Masny, stażysta w Dziale Inwentarzy MuFo

Bibliografia

Lelwic J., Mieczkowski R., „Wielka Wojna w fotografii”, Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy, 2020.
Sontag S., „O fotografii”, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2009.
Sontag S., „Widok cudzego cierpienia”, Wydawnictwo Karakter, Kraków 2023.
Baer U., „Spectral Evidence: The Photography of Trauma”, The MIT Press, Cambridge–London 2005.