O tym, jak rozumieć terminy fotografia krajoznawcza i fotografia ojczysta

Fotografia: krajoznawcza, turystyczna, etnograficzna to pojęcia pokrewne, ale nie jednoznaczne. Pierwsza z wymienionych datuje się od 1906 roku. Wówczas z inicjatywy Aleksandra Janowskiego powstało w Warszawie Towarzystwo Krajoznawcze. W jego statucie zapisano: zbieranie wiadomości krajoznawczych i szerzenie ich wśród ogółu oraz gromadzenie zbiorów naukowych dotyczących ziem polskich, organizowanie wycieczek po kraju, tworzenie oddziałów prowincjonalnych, urządzanie wystaw krajoznawczych, roztaczanie opieki nad pamiątkami historycznymi oraz osobliwościami przyrody[1].

Na rozpropagowanie fotografii krajoznawczej miały wpływ czasopisma krajoznawcze i turystyczne. Najbardziej popularne to: ukazujący się w latach 1876-1920 „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” oraz publikowane od 1908 roku pismo „Taternik” i od 1910 roku „Ziemia”, będąca największą inspiracją dla fotografów. Niemałą rolę odegrało też, powołane do życia w 1901 roku, Towarzystwo Fotograficzne Warszawskie. Jednym z jego celów było utrwalenie za pomocą fotografii ginących niepowrotnie z dniem każdym pamiątek historycznych, zabytków sztuki, osobliwości archeologicznych, etnograficznych lub przyrodniczych[2]. Towarzystwo jeszcze w tym samym roku zorganizowało pierwszy konkurs fotograficzny o tematyce etnograficznej. Wzięło w nim udział 23 amatorów. W okresie międzywojennym licznie urządzano ekspozycje krajoznawcze, jak choćby: I Zakopiańską Wystawę Fotograficzną „Tatry i Podhale”, Wystawę Krajobrazu Polskiego we Lwowie, Międzynarodową Wystawę Komunikacji i Turystyki w Poznaniu, Wystawę Fotografii Geograficznych i Krajoznawczych w Krakowie, czy wreszcie Pierwszą Polską Wystawę Fotografii Ojczystej.

Dla zaangażowanego w zagadnienia propagandowe Jana Bułhaka, wprowadzony przez niego w 1937 roku termin „fotografia ojczysta” był synonimem pojęcia „fotografia krajoznawcza”, które uważał jednak za bardziej zrozumiałe i właściwe[3]. Istotą fotografii krajoznawczej, jak mniemał Bułhak, było stworzenie pełnego, prawdziwego i pięknego portretu ojczyzny, zaś zadaniem fotografii ojczystej dokumentowanie życia całego kraju. Fotografowie rejestrowali więc za Bułhakiem: ukształtowanie terenu; dawne i współczesne domy; ludzi w ich otoczeniu, przy pracy, ich zwyczaje i tradycje; dawną i współczesną sztukę oraz tzw. przykłady ujemne, do których zaliczyć można zniszczenia i straty wojenne.
Bułhak postulował rejestrowanie nie tylko naukowe, ale i artystyczne, pozostawiając fotografom swobodę wyboru tematów i estetycznego kształtowania obrazu. W ten sposób powstawała dokumentacja naznaczona emocjonalnymi przeżyciami jej twórcy. Zadaniem fotografii ojczystej było więc nie tylko utrwalenie widoków i ludzi, ale uchwycenie duszy narodu. Zaznaczyć należy, że fotografie wykonywane w ramach programu „fotografii ojczystej” często miały na celu funkcje użyteczne, np. druk w prasie, książkach, na kartach pocztowych czy plakatach. Tak wykorzystane zdjęcia nie mogły być wykonane przy użyciu technik szlachetnych, musiały być wolne od artystycznych naleciałości. Ich zadaniem było wierne, ostre odzwierciedlanie rzeczywistości. W 1951 roku Jan Bułhak powrócił do nazwy „fotografia ojczysta” w książce pod tym samym tytułem, wydanej przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu.

Trzy lata później Edward Falkowski wydał w Filmowej Agencji Wydawniczej, w serii „Biblioteki Fotoamatora”, książkę „Fotografia krajoznawcza”. Autor napisał w niej: Treścią niej jest fotograficzne sfotografowanie kraju, jego mieszkańców i dzieł ludzkich rąk.

Historia fotografii krajoznawczej sięga narodzin medium i obok portretu stanowi jedną z najstarszych dziedzin uprawianych przez zawodowców i amatorów, dagerotypistów i fotografów dziewiętnastowiecznych, fotografików i artystów współczesnych.

Przygotowała Magdalena Skrejko
Biblioteka MuFo

Bibliografia:

[1] Zbigniew Kulczycki, 100 lat społecznej turystyki w Polsce, wyd. ZG PTTK, Warszawa, 1973, s. 48.

[2] Wacław Żdżarski, Fotografia krajoznawcza a Stowarzyszenie Fotoamatorów, PTTK II Sympozjum Fotografii Krajobrazowej, Opole, 11-13 maja 1973, s. 2.

[3] Jan Bułhak, Fotografia krajoznawcza jako zawód i jako służba społeczna, „Świat Fotografii”: 1946, nr 2, s. 1-2.