Leon Barszczewski – fotograf, podróżnik
i badacz ludów Azji Środkowej

Znajdująca się w zbiorach MuFo kolekcja fotografii Leona Barszczewskiego z lat 1885-1909 jest unikatowa, a może i jedyna tego rodzaju w tej części Europy. Fotografie dokumentują wydarzenia, postaci i krajobrazy z czasów pobytu podróżnika w dalekiej Azji Środkowej, jak również z okresu jego bytności w Harbinie, podczas wojny rosyjsko-japońskiej. W zbiorze znajdują się także fotografie z Siedlec i okolic, gdzie Barszczewski spędził ostatnie lata swojego życia; z Warszawy, w tym liczne ujęcia kościoła kamedułów w Lesie Bielańskim; fotografie ukazujące dwór Konrada Niedźwieckiego w okolicach Witebska na Białorusi oraz dokumentujące pobyt córki Jadwigi w Instytucie Szlachetnie Urodzonych Panien w Petersburgu. Największą część zbioru stanowią zdjęcia wykonane w Samarkandzie i terytorium dawnego Emiratu Buchary w latach 1885-1897.

Fotografii badacz nauczył się prawdopodobnie, podczas pierwszych lat służby wojskowej na Ukrainie, około 1876 roku, od malarza akwarelisty Mikołaja Osipowa, który wpajał mu, że „trzeba umieć patrzeć i odtwarzać tylko rzeczy piękne lub na utrwalenie zasługujące”. Najstarszym zachowanym negatywem autorstwa Barszczewskiego jest zdjęcie jego żony i córek na werandzie domu w 1887 roku. Być może właśnie wtedy, przebywając służbowo w Petersburgu, nabył aparat fotograficzny. Przełomowym momentem okazała się znajomość z francuskim podróżnikiem i fotografem Felixem Tournachonem Nadarem (1820-1910), który na początku lat 90. XIX wieku dzielił się z nim swoimi doświadczeniami fotograficznymi (informacja z albumu „Bukhara” wyd. Garnet, Wielka Brytania 1993). Nie zachowały się informacje na temat techniki, którą wykonywał fotografie ani sprzętu, z jakiego korzystał w czasie swojego pobytu w Azji Środkowej. Wiadomo natomiast, że w 1896 roku wykonał aż 150 zdjęć dokumentujących wyprawę z profesorem Władimirem I. Lipskim (1863-1937), który w swojej publikacji z 1902 roku pt. „Gornaja Buchara” pisał, że Barszczewski zaopatrzony był w „dwanaście tuzinów szklanych negatywów firmy Ilford, błony fotograficzne firmy Secco-film oraz kieszonkowy aparat Pocket Kodak”. W dzienniczku Leona Barszczewskiego z lat 1904-1905 można odnaleźć kilkanaście lakonicznych zapisków, że w początkowych latach korzystał on z aparatu typu skrzynkowego na klisze szklane o wymiarach ok. 18 x 24,5 cm, a w późniejszym okresie fotografował na błonach celuloidowych, prawdopodobnie aparatem typu Pocket Kodak. Nieznana jest dokładna liczba fotografii wykonanych ręką podróżnika, ale można założyć, iż sięga około 800 sztuk. Kolekcja zdjęć Leona Barszczewskiego jest jedyną w Polsce tak liczną dokumentacją fotograficzną krajów Azji Środkowej końca XIX wieku pozostawioną przez polskiego podróżnika.

Leon Barszczewski urodził się 20 lutego 1849 roku w Warszawie, dzieciństwo spędził w Ukrainie, w rodzinie o tradycjach patriotycznych. Był synem Szymona i Adelajdy z Nowickich. Po śmierci rodziców wraz z dwoma braćmi został wzięty pod rosyjską opiekę rządową i wysłany do Gimnazjum Wojskowego im. św. Włodzimierza w Kijowie. Ukończył 2. Konstantynowską Szkołę Piechoty w Petersburgu, a następnie szkołę junkrów w Odessie, wiążąc swoje życie zawodowe ze służbą w wojsku carskiej Rosji. Początkowo służył w 55. Podolskim Pułku Piechoty w Besarabii i Guberni Chersońskiej, skąd w 1876 roku, na własną prośbę, został przeniesiony do oddziału topograficznego batalionu w Samarkandzie, gdzie przebywał do roku 1897. Stamtąd przedsięwziął ponad dwadzieścia wypraw na terytoria dawnego Turkiestanu, Emiratu Buchary, Chanatów Badachszanu i Darwazu oraz do Mazar-i Szarif w Afganistanie. Był cenionym towarzyszem wypraw wielu europejskich podróżników i naukowców, m.in.: Pierre’a Gabriela Bonvalota (1853-1933) i Jeana Chaffanjona (1854-1913), ukraińskiego botanika Władimira I. Lipskiego (1863-1937) i rosyjskiego antropologa i etnografa Iwana Ł. Jaworskiego (1853-1920). W przekazach rodzinnych zachowała się informacja o planowanej przez niego ekspedycji z polskim podróżnikiem, generałem Bronisławem Grąbczewskim (1855-1926), która jednak z nieznanych powodów nie doszła do skutku.

Podczas swoich podróży Leon Barszczewski badał szlaki komunikacyjne pogranicza z Chinami i Afganistanem oraz opracowywał dokładne mapy penetrowanych terenów. Jako człowiek szlachetny i uprzejmy wobec tubylców, zdobywał ich szacunek i zaufanie, spisywał legendy, podania i wierzenia, a obiektyw aparatu kierował na twarze i barwne stroje napotykanych ludzi. Nierzadko był pierwszym Europejczykiem, który za pomocą fotografii uwieczniał krajobrazy, architekturę oraz sceny z życia codziennego mieszkańców odwiedzanych rejonów, można zatem uznać go za prekursora polskiej fotografii reportażowej. Jego fotografie były doceniane i nagradzane złotymi medalami na wystawach fotograficznych: w 1895 roku w Paryżu za zdjęcia lodowców azjatyckich oraz w 1901 roku w Warszawie za „widoki i sceny rodzajowe wschodnie”. Tereny, po których podróżował, leżą obecnie w granicach Uzbekistanu i Tadżykistanu, ale także Kirgistanu, Turkmenistanu i Afganistanu. W swoich dziennikach z podróży zapisywał obserwacje przyrodnicze, botaniczne, zoologiczne, geograficzne i geologiczne. Odkrył wiele pokładów złóż rud metali i kamieni szlachetnych, w tym złota, diamentów, nefrytu, lapis lazuli oraz prowadził pionierskie badania lodowców w Górach Zerawszańskich i Hissarskich, dzięki czemu zyskał miano wybitnego glacjologa i pierwszego polskiego badacza lodowców Azji. Jeden z lodowców południowego zbocza Grzbietu Hissarskiego został nazwany przez ukraińskiego botanika Władimira I. Lipskiego jego imieniem. Ten sam uczony nadał też jego imię roślinie, stąd Czosnek Barszczewskiego (Allium barsczewskii Lipsky). Leon Barszczewski jako jeden z pierwszych prowadził badania archeologiczne na wzgórzu Afrasiab – miejscu usytuowania starożytnej Samarkandy, a z zebranych podczas wypraw licznych okazów przyrodniczych, archeologicznych i etnograficznych utworzył Muzeum w Samarkandzie. Wartość badań Leona Barszczewskiego doceniły ówczesne środowiska naukowe, przyjmując go w poczet: Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, Cesarskiego Rosyjskiego Moskiewskiego Towarzystwa Badaczy Przyrody oraz Rosyjskiego Cesarskiego Towarzystwa Ichtiologicznego, Aklimatyzacji Geologicznej i Botanicznej. Został również odznaczony orderami: św. Włodzimierza (IV st.), św. Stanisława (II i III st.), św. Anny (III st.) i Bucharskim Orderem Złotej Gwiazdy (III st.).

W 1880 roku w Samarkandzie Leon Barszczewski poślubił Irenę Niedźwiecką (1863-1890), z którą miał pięcioro dzieci: Wiktorię (1881-1954; po mężu Szweryn), Jadwigę (1884-1966; Michałowską), Irenę (1885-1938; Rudnicką), Annę (1887-1941; Strojecką) i Leonarda (1889-1915). Po zakończeniu służby w Azji Środkowej na własną prośbę został przeniesiony do Siedlec, gdzie w roku 1904 ufundował Szkołę Handlową dla dziewcząt (obecne II Liceum Ogólnokształcące im. św. Królowej Jadwigi). W lipcu tego samego roku został powołany na wojnę rosyjsko-japońską – przez dziewięć miesięcy przebywał na zapleczu frontu w Harbinie. Po przejściu na emeryturę w 1906 roku, odbywał podróże po Europie, m.in. do Belgii, Francji i Szwajcarii. Zmarł tragicznie 22 marca 1910 roku w Częstochowie. Od 1995 roku jego szczątki spoczywają w grobie rodzinnym w kwaterze 12 na Cmentarzu Stare Powązki w Warszawie.

Igor Strojecki – prawnuk

redakcja: Eliza Kubiak, MuFo